نقد بلاغی ابیاتی از شاهنامه‌ی فردوسی از دیدگاه علم معانی

مبنای علم معانی تناسب سخن با مقتضای اوضاع و احوال است، مواد علم معانی ساختار‌های نحوی است و منابع این علم در هر زبانی شاهکار‌های ادبی آن زبان می‌باشد. شاهنامه‌ی فردوسی یکی از مهم‌ترین شاهکار‌های ادبیات فارسی است که بررسی آن بر مبنای علم معانی برای کشف بخشی از اسرار بلاغی مختص زبان فارسی موضوع پژوهش حاضر است. در این بررسی، مسأله این است که برای کشف و توصیف اصول و معیارهای زیبایی شاهکارهای زبان و ادبیات فارسی از دیدگاه بلاغت، لازم است این متون به شیوه‌ی استقرایی مطالعه شوند. در این مطالعه، نظریه‌ی مهم و اساسی عبدالقاهر جرجانی (متوفی 471ه.ق)- که او را بزرگ‌ترین نظریه‌پرداز بلاغت در ایران و اسلام می‌دانند- مورد توجه است. عبدالقاهر بلاغت و تأثیر را منحصر در حوزه‌ی ساختارهای نحوی زبان می‌داند و آن را علم معانی‌النحو می‌خواند. نگارنده با توجه به نظر این دانشمند و برخی از شاخه‌های زبان‌شناسی مانند: تحلیل گفتمان، کاربردشناسی، نظریه‌ی گرایس، نظریه‌ی هلیدی و برخی از مکاتب ادبی مانند فرمالیسم در پی اثبات این نکته بوده است که: با استقصا در متن شاهنامه‌ی فردوسی می‌توان دریافت که بسیـاری از زیبایی‌های این کتاب در گرو شگردهای نحوی آن است که در حوزه‌ی علم معانی باید از آن‌ها بحث شود؛ شگردهایی مانند: «واو مقابله»، «واو فوریت»، «معنی ضمنی ایجاز، اطناب و اغراق»، «انسجام»، «گفتگو» و «لحن». نتیجه‌ی به دست آمده از پژوهش این است که برای تفسیر متون ادبی زبان فارسی از دیدگاه علم معانی، نمی‌توان به مبانی سنتی این علم اکتفا کرد و لازم است نظریه‌ی نظم عبدالقاهر جرجانی از شاخ و برگ‌های زایدی که بعد از او پیدا کرده است پیراسته شود؛ در ضمن برای این کار لازم است از نظرات مطرح در برخی از شاخه‌های زبان‌شناسی بهره گرفت. توجه به کاستی‌های مطالعات بلاغی سنتی در کشف شگردهای بلاغی متون لازم است و باید توجه داشت که مبانی نظری و عملی علم معانی مختص زبان فارسی از راه استقصا در شاهکارهای ادبی این زبان به دست می‌آید.